اشاره:
این روزها صحبت از باز بودن اطلاعات، آزاد بودن نرم افزار، آزادی دسترسی به منابع و مواردی از این قبیل در محافل مختلف بسیار شنیده می شود. اما واقعا مفهوم کامل این مقوله ها با جامعه ایرانی سازگار است؟ آیا این مفاهیم برای جامعه ما که قانون کپی رایت به هیچ عنوان در آن جایگاهی در حال حاضر ندارد قابل درک است؟ مایی که با خرید هر نوع نرم افزاری بیش از ۱۰۰۰ یا ۲۰۰۰ تومان پرداخت نمی کنیم! آیا لزومی برای بحث در مورد مقوله آزادی در حوزه نرم افزار و اطلاعات وجود دارد؟ اینها مباحثی است که همواره ذهن افرادی را که دستی در این خصوص بر آتش دارند مشغول کرده است اما نکته ای که نباید فراموش شود این است که ما خواه ناخواه باید قانون کپی رایت را بر اساس الزامات عضویت در سازمان تجارت جهانی (WTO) رعایت کنیم که در آن صورت باید هزینه های هنگفتی را بابت مجوز استفاده از نرم افزار، اطلاعات و دانشهای مختلف بپردازیم. اما آزادی، عدم پرداخت هزینه نیست بلکه شامل نحوه استفاده و بهره برداری نیز می شود و در بسیاری از موارد حقوق معنوی افراد مختلف را شامل می شود.
در حال حاضر، شرکت مایکروسافت (تولیدکننده نرم افزارهای اختصاصی از قبیل ویندوز) صراحتا افراد، گروه ها و دولتهایی را به صورت غیرقانونی و عدم کسب مجوز اقدام به نصب نرم افزارهای این شرکت می کنند به عنوان دزد نرم افزار خطاب شده و مورد توهین این شرکت قرار می گیرند!
در این مجال تنها سعی می شود که تا حدودی به معرفی آزادی در حوزه های مختلف و باز بودن اطلاعات بپردازیم و بر مفاهیم کلی در این خصوص اشاره ای داشته باشیم. امید است که با مطالعه این مقاله و اندکی تعمق، با استفاده آزاد از تمامی نرم افزارها و اطلاعات ضمن آرامش روحی، حقوق معنوی افرادی که در این زمینه تلاش و فعالیت می کنند را نیز ارج نهیم.

پاداش برای پدیدآورنده دانش دیجیتالی!
دانش دیجیتالی به معنای استفاده از فناوری دیجیتالی برای رسیدن به اهداف تعیین شده است، اما، این دانش در حال حاضر به استفاده از رایانه و برنامههای کاربردی آن محدود شدهاست.
متاسفانه، وجود دانش دیجیتالی قدرتمند و توسعه منابع دیجیتالی، تحت تاثیر قوانین مالکیت، قراردادهای تجاری و چهارچوب داد و ستدهای بینالمللی میباشد. در این رابطه، یک قانون مالکیت منطقی و عقلانی وجود دارد که می گوید: “پدیدآورندگان دانش دیجیتالی باید از طریق امتداد تولیدات با کیفیت تر پاداش بگیرند. حال، این پاداشها برای یک پدیدآورنده دیجیتالی چه چیزهایی می تواند باشد.”
تحقیقات نشان داده است که بر اساس قوانین موجود، پنج روش مختلف برای نشان دادن این پاداش به پدیدآورنده فناوری دیجیتالی وجود دارد که عبارتند از:
۱٫ تکرار (Duplication): یعنی برخی یا تمام محتوای دیجیتالی توسط افراد مختلف با حفظ حقوق معنوی تکرار و منتشر شوند
۲٫ توزیع (Distribution): یعنی برخی یا تمام محتوای دیجیتالی توزیع شوند
۳٫ تغییر (Alternation): یعنی برخی یا تمام محتوای دیجیتالی توسط افراد صاحب نظر تغییر یافته و مجددا منتشر شوند
۴٫ استنساخ (Derivation): یعنی برخی یا تمام محتوای دیجیتالی قابل نسخه برداری منتشر شوند
۵٫ ارائه (Exhibition): یعنی برخی تا تمام محتوای دیجیتالی قابل ارائه باشند.

شروع دیجیتالی:
در ابتدا، تمامی محتوای دیجیتالی “باز” بودند یعنی امکان دسترسی باز و آزاد به محتوای دیجیتالی بود، یا این محتوا “آزاد” بودند یعنی امکان آزادی انتخاب یا آزادی ارائه و استفاده از آنها در سخنرانیها و موارد دیگر وجود داشت.
اما تمامی این موارد به مرور زمان تغییر کرد، برنامه های دیجیتالی به عنوان یک چیز باارزشی که باید در برابر رقبای دیگر محافظت شوند شناخته شدند و قوانین مختلف برای این محافظت از برنامه و محتوای دیجیتالی وضع گردید و این قوانین مانند سدی برای بعضی افراد و مانند سکوی پرتابی برای برخی دیگر شد. مانند بیل گیتس، ماک شرکت مایکروسافت که این ایده را برای اولین بار به اجرا در اورد که باید تمامی نرم افزارها اختصاصی شوند و هر کس که می خواهد از آن استفاده کند باید مبلغی را به شرکت سازنده نرم افزار پرداخت کند و با همین ایده، بیل گیتیس به عنوان ثروتمندترین فرد در جهان نام گرفت!

بازگشت دیجیتالی:
اما تمام اینها باز هم در اوایل دهه ۹۰ و سال ۱۹۹۰ شروع به تغییر کرد، شبکه جهانی اینترنت به وجود آمد و روز به روز گسترش یافت، لینوکس به دنیای دیجیتالی راه پیدا کرد و همه چیز را دچار دگرگونی ساخت. دیگر همه نمی توانستند مدعی محافظت از تمامی نرم افزارها شوند. بنیاد نرم افزارهای آزاد و متن باز نیز راهی دیگر برای استفاده از محتوای دیجیتالی ارائه داد و همه و همه اینها دست به دست هم داد تا باز هم شاهد بازگشت به روزهای اولیه تولید محتوای دیجیتالی باشیم.

باز بودن (Openness):
دنیای ما در حال حرکت به سوی انقلاب ارتباطات و در راس آنها انقلاب کامپیوتری و محاسبات است. در اینجا منظور از ارتباطات به معنی انتقال و تبادل اطلاعات از طریق یک سیستم مشترک از سمبلها، نشانه ها و … است.
حال با این اوصاف، سوالی مطرح می شود و آن این است که اگر در تبادل اطلاعات، این سمبلها و نشانه ها با هم تفاوت داشته باشند چه اتفاقی می افتد؟
جواب این سوال بسیار آسان به نظر می رسد، از آنجایی که کامپیوتر یا نرم افزار مربوطه، آن نشانه ها و سمبلها را نشناخته است، بنابر این، اطلاعات موردنیاز را نمی توانیم به درستی استفاده کنیم.
پس چاره چیست؟ چه باید کرد که دیگر دچار این مشکلات نشویم؟
بازبودن اطلاعات و نرم افزارها می تواند از بروز چنین مشکلاتی جلوگیری کند و تولیدکنندگان نرم افزار می توانند به راحتی استانداردی را برای استفاده تعریف کنند.
بنابر این، Openness به متن باز مربوط می شود و فلسفه ای است که پایه و اساسی برای گروه ها، افراد و سازمانهای مختلف محسوب می شود و بیان می کند که چگونه با یکدیگر به تبادل اطلاعات بپردازند که همه بتوانند از آن اطلاعات بر اساس مجوزهای تعریف شده استفاده کنند. به عبارت دیگر، Openness دسترسی باز به اطلاعات یا منابع موردنیاز، که همان دانش دیجیتالی مورد نظرمان است، را تامین می کند.
در واقع، باز بودن، انعطاف پذیری و آزادی تعویض بسته های نرم افزاری و انتخاب فروشنده را در بین کاربران اختیاری می سازد.
با تعریفی که از بازبودن ارائه شد می خواهیم ببینیم محتوای باز شامل چه مواردی می شود.
برخی از مواردی که بازبودن آنها را در بر می گیرد عبارتند از:
• محتوای باز (Open Content): هر چیز دیجیتالی
• متن باز (Open Source): برنامه های کامپیوتری
• Open News یا Open Information: اطلاعات دیجیتالی
• Open Document: مستندات باز
• Open Media: ویدئو و صدای دیجیتالی
• Open Education، Open Knowledge، Open Resource: محتوای آموزشی دیجیتالی
• Open Entertainment: سرگرمی دیجیتالی
• Open Standard: استانداردهای باز

مزایای Openness:
باز بودن محتوا و دانش دیجیتالی مزایایی نیز در بردارد که عبارتند از:
• دسترسی آسان به اطلاعات بدون بروز هرگونه مشکلی
• عدم وابستگی به نرم افزار یا نسخه خاصی از نرم افزار
• امکان کپی، تغییر و انتشار مجدد با استفاده از مجوزهای تعریف شده
• عدم وابستگی به سخت افزار خاصی
• امکان مشاهده داده ها و اطلاعات در هر نقطه ای از جهان
• عدم وابستگی به محصول شرکت یا سازمان خاصی
• مشارکت همگانی در تهیه، ویرایش و انتشار نرم افزارها
قبل از اینکه به معرفی برخی از موارد باز بپردازیم، بیان این نکته نیز ضروری به نظر می رسد که همه چیزهای Open دارای مجوز هستند ولی مجوزها به گونه ای می باشند که به شما اجازه استفاده از آنها را می دهند.

محتوای باز (Open Content):
محتوای باز به این معنی است که اطلاعات و محتویات قابل استفاده -که به صورت دیجیتالی یا o­nline منتشر می شوند- در یک قالبی که کاربران به راحتی بتوانند آنها را کپی کرده یا تغییر دهند منتشر شود.
به عبارت دیگر، هر محتوای دیجیتالی که در قالبی استاندارد منتشر شود به گونه ای که کاربر در کپی و استفاده از آن یا در صورت نیاز، اعمال تغییر در آن بر اساس مجوزهای ارائه شده، مشکلی نداشته باشد یک Open Content محسوب می شود.
بهترین نمونه از Open Content، استفاده از Wiki است. با Wiki می توانید اطلاعات دیجیتالی را بخوانید، کپی کنید، ویرایش کنید و دوباره منتشر نمایید. مطمئنا، بسیاری از افراد از Wiki استفاده کرده یا با آن آشنا هستند. Wiki مانند wikipedia می تواند نمونه کاملا بارز و مشخص از محتوای باز باشد.
برای مطالعه بیشتر، می توانید به آدرس www.opencontent.org مراجعه نمایید.

متن باز (Open Source):
برنامه های Open Source برنامه هایی هستند که مجوزهای آنها به کاربران امکانات ذیل را در خصوص برنامه می دهد:
اجرای آزاد: برنامه را به هر قصدی اجرا کنند؛
دسترسی به کد منبع: آن را مطالعه و تغییر دهند؛
توزیع آزاد: اصل یا تغییر یافته برنامه را بدون پرداخت هزینه ای کپی و توزیع کنند؛
انتشار تغییرات: بتوانند برنامه را متناسب با نیاز خود تغییر دهند و تغییرات خود را برای استفاده دیگران منتشر نمایند.
این آزادیها منشا بسیاری از فواید برای کاربردهای مختلف در جامعه مانند آموزش، شکوفایی خلاقیت، کاهش شکاف دیجیتال، انتقال فناوری، خوداتکایی و رشد صنعت نرم افزار و رفع وابستگی صنعت فناوری اطلاعات و ارتباطات کشورهاست.
نکته ای که در اینجا لازم است به آن اشاره شود این است که بسیاری، تصور میکنند که "اینترنت" و "وب" یکی هستند. در واقع، "ARPANET" از ۱۹۶۹ شروع شد، در حالیکه "وب" در سال ۱۹۹۱ مطرح شد؛ اما همچنان از این دو مقوله به عنوان یک موضوع صحبت میشود. مشابهاً، افراد زیادی تصور میکنند که مفهوم متنباز بودن با Linux شروع شد، شاید هم با Emacs (محیطهای برنامه¬نویسی و ویرایشگرهای محبوب بسیاری از افراد)؛ اما، مشابه "وب"، منشاﺀ متنباز به خیلی پیشتر برمیگرددکه در این مجال، فرصتی برای اشاره به تاریخچه متن باز نیست.

مستندات باز (Open Document):
مستندات باز، مستنداتی هستند که کاربر می تواند آنها را کپی کرده، تغییر داده و منتشر کند بدون اینکه به نرم افزار Office خاصی وابسته باشد. مستندات باز از قالب مستندات باز (Open Document Format) به عنوان استاندارد استفاده می کنند.
قالب مستندات باز، به عنوان یک قالب باز به گونه ای است که هر فروشنده و تولید کننده نرم افزار می تواند جزییات آن را یاد بگیرد و یک برنامه کاربردی که بتواند این قالب را بخواند و بنویسد، تهیه کند. همچنین قالب مستندات باز، به عنوان یک استاندارد ISO، توسط شرکت خاصی کنترل نمی شود اما به وسیله یک گروه استانداردسازی بدون هیچ گونه بهره ای کنترل می شود.
بنابراین، قالب مستندات باز (Open Document Format)، یک قالب XML-Based برای مستندات Office محسوب می شود که شامل مستندات متنی، Spreadsheets، Drawing، Presentation و … است که همگی به راحتی و فارغ از نوع نرم افزار، بتوانند مستندات را بخوانند، تغییر دهند و ذخیره کنند.
مستندات باز توسط گروه (OASIS (Organization for the Advancement of Structured Information Standards توسعه یافته است که یک گروه استانداردسازی مستقل بدون هیچ منفعتی است و توسط گروه ها و افراد مختلف توسعه یافته و حمایت می شود که از آن جمله می توان به موارد ذیل اشاره کرد:
• فروشندگان نرم افزار: IBM، Sun، Crel، Arbortex و …
• گروه های داوطلب: KDE، OpenOffice.org، OpenDocument Foundation
• مشتریهای با نیازهای پیچیده و مختلف: Boeing، Society of Biblical Literature
• بدنه دولت: National Archives of Australia

ویدئوی باز (Open Video):
Open Video نمونه ای دیگر از موارد باز در دنیای دیجیتالی محسوب می شود که از سال ۱۹۹۸ با تقریبا ۲۰۰ قطعه ویدئویی، پروژه ای تحت همین نام آغاز شد که هدف این پروژه، ایجاد مخزنی برای قراردادن محتوای ویدئوهای دیجیتالی است به طوری که برای ویدئوهای مختلف دیجیتالی، بازیابی های چندرسانه ای، کتابخانه دیجیتالی و سایر انجمنهای تحقیقاتی و پژوهشی قابل دسترس باشد.
همچنین، در این پروژه مواردی نیز برای مطالعه و تحقیق بیشتر در حوزه چندرسانه ای نیز در نظر گرفته شده است و علاوه بر آن، پروژه ویدئوی باز درنظر دارد، تعدادی از انجمنهای آموزشی مختلف را دربر گیرد.
مطالعه بیشتر از طریق سایت www.omn.org .

استانداردهای باز (Open Standards):
قبل از اینکه به تعریف استانداردهای باز بپردازیم، لازم است اشاره ای به تعریف استاندارد نیز داشته باشیم، یک استاندارد یک قالب کاری از مشخصاتی است که توسط یک سازمان شناخته شده تصویب شده اند و عموماً پذیرفته شده، جا افتاده اند و به طور گسترده در صنعت داخلی و خارجی به کار می روند.
بسیاری از موسسات، از جمله برخی از سازمانهای استانداردسازی نگرشهایی نیز در مورد استانداردهای باز دارند. از جمله:
• استانداردهایی که به صورت عمومی جهت اجرا و به کارگیری موجود هستند.
• کلیه علاقه مندان باید بتوانند در توسعه استانداردها مشارکت داشته باشند.
به طور کلی همگان در مورد استانداردهای باز، روی مشخصه های زیر متفق القول هستند:
• دسترسی خواندن جهت بازخوانی، اجرا و به کارگیری برای همه داشته باشد.
• طی فرآیندی که باز بوده و مشارکت بقیه در آن نسبتاً راحت و ساده است، توسعه یابد.
• هیچ فروشنده/گروه واسط مشخص و معینی نداشته باشند.
استانداردهای مهمی مانند HTML/XML – W3C ، Opendocument – OASIS/ISO/IEC
TCP/IP/HTML – IETF ، مبنای استانداردهای لینوکس (LSB) – گروه استانداردهای آزاد، ISO/IEC ، یونیکد – کنسرسیوم یونیکد، ISO/IEC و ۸۰۲٫۱۱۶ – IEEE را می توان در شمار استانداردهای باز به حساب آورد.

نتیجه گیری:
با رعایت و استفاده از موارد باز بودن، به راحتی می توان مشکلاتی از قبیل استفاده از فایل یا مستندی را بدون توجه به نوع نرم افزار و قوانین موجود بر آن و تنها بر اساس مجوزهای آزاد برطرف کرد و همچنین در صورت خریداری محصول جدید، بدون هیچ مشکلی می توان باز هم با مشتریان خود از طریق همین محصول جدید فارغ از نوع و یا نسخه نرم افزار مورد استفاده از سوی مشتریان در ارتباط بود.

منابع:
• مقدمه ای بر نرم افزارهای آزاد/متن باز،دبیرخانه شورای عالی انفورماتیک، سال ۱۳۸۴، دکتر محمد خوانساری، دکتر حمیدرضا ربیعی،
• مقدمه ای بر استانداردهای باز، دبیرخانه شورای عالی انفورماتیک، در حال چاپ، دکتر محمد خوانساری، حمیدرضا ربیعی، مهندس زهرا احمدی
• Open Source Content, Palma Samuelson
Open Content and access for digital scholarship, Gerry Mckiernon
Free/Open Source, Open Content, Lawrence Liang
Open Standard, Open Content and a model for Openness, Brian Kelly

مطالب مرتبط :

• (e-Lance Economy)
• مزیت های saas

• مقاله نحوه برپاسازی لاگ (گروه کاربران گنو/لینوکس)- زبان اصلی

• کتاب اقتصاد و تجارت اپن سورس , گنو/لینوکس

• کتاب مقدمه ای بر نرم افزار های متن باز
• سال اینفورماتیک در آلمان
• ‫گنو/لینوکس و موج سوم تغییر بنیادی در جهان‬
•